تاریخچه سماور در ایران و جهان

۱۰ مهر ۱۴۰۱ ۰۹:۳۷:۰۱ ق.ظ

نوشیدن چای ایرانی و استفاده از سماور برای دم کردن آن در طول سالیان به بخشی از فرهنگ ما تبدیل شده و ذهن ما را به دوران کودکی و به گرما و صمیمیت و دور همی های خانوادگی و لذت بردن از چای و طعم گفتگو می برد.

در اینجا به تاریخچه سماور در جهان و ایران می پردازیم.

در مورد ساخت اولین سماور چندان قاطعانه مشخص نیست که مربوط به کدام کشور است. برخی زادگاه اولین سمارو را در خراسان می دانند. مردم آن ناحیه از انواع جوشانده ها و گیاهان کوهی استفاده می کردند و برای طبخ آن وسیله‌ای داشتند که از نظر شکل ظاهری شبیه سماور کنونی بوده و همان کارایی سماور را داشته. . با استناد به دست ‌ساخته‌ های شخصی به نام استاد نجف قلی،  بعضی نیز آذربایجان را اولین مکان سماورسازی می‌پندارند. سماورساخته شده توسط وی هم‌ اکنون در موزه شهر لاهیج کشور آذربایجان نگهداری می‌شود.

برخی منابع نیز می گوید که سماور توسط پیتر اول به روسیه آورده شده است، اما اسناد می‌گوید که نیم ‌قرن پس از مرگ آخرین تزار روسیه ساخته شده. دمیدوف صنعتگری بود که با آهنگران محلی اولین ساختار خود گرمایش را ساخت. 77 سال پس از آن، برادران لیسیسین اولین خط تولید سماور را در شهر تولا روسیه افتتاح کردند، آنها از کودکی در کارخانه برنج پدرشان فئودور ایوانوویچ لیسیسین به فلزکاری مشغول بودند. در سال 1778  یک سماور ساختند و در همان سال، اولین کارخانه سماورسازی را در روسیه به ثبت رساندند. بنابراین تولا زادگاه سماورهای روسی در نظر گرفته می‌شود. شاید آنها مخترع سماور نبودند، اما اولین سماور سازی ثبت شده به نام آنها بوده است. «موزه سماور» در این شهر از جمله معروف‌ترین اماکن در روسیه است.

قبل از اینکه نام سماور به این وسیله داده شود، مردم به آن ماشین های آب گرم کن می گفتند.

سَماوَر (به روسی: Самовар)

 واژه سماور از زبان روسی آمده و در روسی معنی آن «خودجوش» است.

سماور در ایران

گفته شده سماور برای اولین‌بار در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادرشاه افشار تقریباً از زمان شروع روابط نزدیک سیاسی و قومی روسیه و ایران وارد ایران شد. در دوره صفویه نیز ابتدا قهوه به عنوان یک نوشیدنی وارد ایران شد و در زمان شاه عباس اول، مصرف آن در دربار و برای پذیرایی از مهمانان معمول شد و آبدارخانه هایی به همین منظور دائر گردید. در همین زمان در بیشتر شهرهای بزرگ ایران قهوه خانه های متعددی دائر گردید و سماورهای روسی در انوع مختلف برای درست کردن چای، قهوه و انواع نوشیدنی‌ها استفاده می‌شدند. اما بعدها که چای وارد ایران شد از آن برای آماده کردن چای نیز استفاده گردید. مردم عادی به سماور « حمام برنجی» می گفتند.

ساخت اولین سماور در ایران

ساخت  نخستین سماور در تهران با صدارت میرزا تقی خان امیر کبیر مصادف شد. دربار فرانسه، هدایایی برای شاه و صدر اعظمش امیر کبیر، فرستاد که دو سماور یکی برای شاه و دیگری برای امیر جزو آن هدایا بود. سماور شاه نقره مطلا و سماور امیرکوچکتر و نقره منبت بود. در همان زمان غیر از این دو سماور، در سال ۱۲۶۶ قمری ملک التجار روسیه «ویش قرتسوف» نیز سماور با یک دست ظرف چایخوری به امیر هدیه داد. امیر به این نتیجه رسید که می توان این محصول را در ایران ساخت. بنابراین صنعتگران ایرانی را به ساخت سماور تشویق کرد.

در دوره ناصری ابتدا سماور و چای در محدوده دربار و مهمانی های رجال و اشراف مرسوم شد و از کالاهای وارداتی بود.
امیر همان سماور رسیده از روسیه را به یکی از صنعتگران زبردست اصفهان، سپرد تا آن را بسازد. امیر سرمایه ای در اختیار او گذاشت، تا به فن سماور سازی بپردازد. استاد اصفهانی نیز توانست آن را بسازد. ولی از بد روزگار، امیر از صدارت برکنار شد و پس از بر کناری امیر کار آن صنعتگر هم به مشکل خورد.

ماجرا و داستان سرنوشت استاد سماور ساز را محمد علی فروغی، به نقل از پدرش در مجله یغما آذر ۱۳۴۶ خورشیدی این چنین بیان می کند
پس از عزل امیر، مأموران دولت سراغ سماور ساز رفتند، و سرمایه دریافتی را مطالبه کردند. چون آن را صرف تهیه لوازم کار نموده بود، نتوانست همه وجه را به مأموران بپردازد، مأموران هم استاد هنرمند را دور بازار می گرداندند و چوب برسر و رویش می زدند، مگر رهگذاران ترحمی کنند، چیزی بدهند تا قرض خود را کار سازی نماید، استاد از آن ضربه ها که بر سرش وارد آمد، نابینا گشت و بقیه عمر به گدایی نشست.  
سماور سازی صنعتی که با سعی و همت صدر اعظم دانا و وطن دوست داشت پا می گرفت با رفتن امیر کبیر از میان رفت و تا مدت ها در ایران دیگر کسی سراغ آن را هم نگرفت.
البته بعد ها که سماور در جهان عمومیت پیدا کرد در ایران هم مانند دیگر نقاط جهان سماور سازی مرسوم شد. محصول سماور نوشیدنی چای بود که به مذاق همه جهانیان خوش آمد و به این ترتیب همه جا مرسوم و معمول شد.